28/08/2024
1. Mở đầu
Trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh, Mỹ và Liên Xô (Nga thừa kế phần lớn hiện nay) có hệ tư tưởng đối lập, hệ thống kinh tế, chính trị hoàn toàn khác nhau. Bước vào thế kỷ XXI, trải qua nhiều thay đổi của bối cảnh thế giới và tình hình khu vực với dấu hiệu của sự hình thành trật tự kinh tế thế giới mới, quan hệ kinh tế Mỹ - Nga có tác động không nhỏ đến cục diện chung.
2. Khái quát quan hệ kinh tế Mỹ - Nga (2001-2020)
Sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc, quan hệ Mỹ - Nga được xác lập trên cơ sở chính sách đối ngoại thân phương Tây của Tổng thống B. Yeltsin, mối quan hệ về kinh tế không có gì nổi bật.
Trong quan hệ kinh tế giai đoạn 2001-2009, cả Mỹ và Nga đều cố gắng tránh ảnh hưởng từ các mâu thuẫn về chính trị, duy trì sự hợp tác, đồng thời nỗ lực sử dụng những kết quả từ hợp tác kinh tế để xây dựng lòng tin, xóa bớt những bất đồng giữa Moscow và Washington, nhưng trao đổi thương mại hai chiều vẫn được nhận định là khá “mờ nhạt”. Quan hệ thương mại và các hoạt động đầu tư của Mỹ chỉ chiếm 4% trong thương mại và đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI), xếp thứ 11 trong danh sách các đối tác thương mại hàng đầu của Nga. Nga cũng chỉ đứng ở vị trí thứ 24 trong số các đối tác hàng đầu của Mỹ.
Từ năm 2009, chính quyền Tổng thống Barack Obama chủ trương “tái khởi động” quan hệ hữu nghị, ủng hộ việc tăng cường thương mại song phương với Nga và giảm thiểu rào cản để các công ty của Mỹ và Nga có thể dễ dàng đầu tư vào thị trường của nhau. Quan hệ kinh tế Mỹ - Nga bắt đầu có sự khởi sắc, thể hiện rõ ở hai nội dung thương mại và đầu tư. Tháng 6/2009, Công ty Cisco Systems của Mỹ cam kết đầu tư 1 tỷ USD vào Nga trong 10 năm. Tập đoàn công nghệ Nga ký hợp đồng mua 50 máy bay Boeing của Mỹ trị giá gần 4 tỷ USD. Trong năm này, hai nước cũng quyết định gỡ bỏ tranh chấp xung quanh vấn đề nhập khẩu gia cầm, theo đó Nga cho phép tái nhập khẩu thịt gia cầm của Mỹ, tạo hơn 500.000 việc làm cho nước Mỹ với mức xuất khẩu ước tính đạt bình quân 800 triệu USD/năm. Tháng 7/2009, Ủy ban Tổng thống song phương Mỹ - Nga được thành lập, trong đó bao gồm Nhóm làm việc về quan hệ kinh tế và phát triển kinh doanh. Tháng 12/2010, Quốc hội Mỹ phê chuẩn Thỏa thuận hợp tác hạt nhân dân sự (Thỏa thuận 123) cho phép mở rộng thị trường xuất khẩu công nghệ hạt nhân song phương Mỹ - Nga, tạo điều kiện để Mỹ và Nga tăng cường trao đổi công nghệ năng lượng hạt nhân và thực hiện các dự án chung về điện hạt nhân thương mại. Tháng 10/2010, hai nước tuyên bố kết thúc các vòng đàm phán WTO và xóa bỏ rào cản quan trọng cho việc Nga gia nhập tổ chức này vào ngày 16/12/2011, chính thức trở thành thành viên thứ 154 của WTO sau 18 năm thương lượng. Ngày 20/12/2012, Mỹ quyết định xóa bỏ Luật sửa đổi Jackson - Vanik và trao Quy chế thương mại bình thường vĩnh viễn (PNTR) cho Nga.
Thời gian “khởi động” quan hệ hợp tác chưa lâu, quan hệ Mỹ - Nga lại rơi vào thời kỳ khủng hoảng, đỉnh điểm là việc Nga cáo buộc Mỹ “can thiệp” vào cuộc bầu cử ở Duma Quốc gia Nga (tháng 12/2011) và cuộc bầu cử Tổng thống Nga (tháng 3/2012). Từ năm 2014, Mỹ đã áp đặt các lệnh trừng phạt kinh tế đối với Nga sau khi nước này sáp nhập bán đảo Crimea và cáo buộc Moscow có liên quan đến cuộc xung đột ở miền Đông Ukraine. Sau năm 2014, các biện pháp trừng phạt kinh tế chống Nga đã được Mỹ mở rộng với lý do Nga áp đặt biện pháp trả đũa, cũng như việc Nga can thiệp vào cuộc chiến chống khủng bố của Mỹ ở Syria. Có thể thấy, quan hệ Mỹ - Nga đã rơi vào giai đoạn “tồi tệ” nhất kể từ sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc khiến quan hệ kinh tế giữa hai nước cũng bị ảnh hưởng.
Trong giai đoạn 2017-2021, quan hệ Mỹ - Nga được Tổng thống Donald Trump nhận định là “ở mức thấp chưa từng có trong lịch sử và rất nguy hiểm”, đặc biệt căng thẳng trong lĩnh vực chính trị - ngoại giao, an ninh khi Mỹ liên tiếp áp đặt các lệnh trừng phạt đối với Nga, và ngược lại Nga cũng đáp trả quyết liệt. Tuy nhiên, do các lệnh trừng phạt của Mỹ chủ yếu liên quan đến vấn đề ngoại giao và năng lượng nên về cơ bản hợp tác kinh tế giữa hai nước vẫn diễn ra bình thường, thậm chí có phần phát triển. Thương mại song phương Mỹ - Nga trong năm 2018 tăng gần 25% so với năm 2017. Kim ngạch thương mại giữa hai nước trong năm 2018 cũng đạt tới 25 tỷ USD, tăng 7,86% so với năm 2017. Đặc biệt, Mỹ là nhà đầu tư lớn nhất tại Nga trong năm 2018. Số lượng các dự án đầu tư của Mỹ tại thị trường Nga trong năm 2018 đã tăng lên con số 33, tăng 74% so với năm 2017. Trong năm 2020, Nga là đối tác thương mại lớn thứ 28 của Mỹ, và Mỹ là đối tác thương mại lớn thứ 5 của Nga.
3. Quan hệ kinh tế Mỹ - Nga đối với sự hình thành trật tự kinh tế thế giới
Sau khi Nga tấn công vào Ukraine năm 2022, Mỹ và các nước châu Âu đã đồng loạt tiến hành các lệnh trừng phạt mạnh nhất đối với Nga kể từ sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc. Các đòn trừng phạt này tác động trực tiếp đến nền kinh tế Nga, đồng thời làm rung chuyển hệ thống kinh tế toàn cầu. Tình trạng bị bao vây, cô lập bởi các lệnh trừng phạt từ Mỹ và phương Tây thực tế có gây khó khăn nhưng không ảnh hưởng quá lớn đến nền kinh tế Nga vốn có tính “độc lập” nhất định với nền kinh tế chung của thế giới.
Trong khi đó, xung đột giữa Nga và Mỹ với các nước châu Âu đã ảnh hưởng khá lớn đến kinh tế thế giới khi giá dầu tăng cao, chuỗi cung ứng toàn cầu cũng bị ảnh hưởng có thể sẽ làm trầm trọng thêm tình trạng lạm phát và kìm hãm đà tăng trưởng của kinh tế thế giới. Các biện pháp trừng phạt của Mỹ và các nước châu Âu ngoài việc gây ảnh hưởng đến Nga còn có nguy cơ “ảnh hưởng ngược” đến nhiều quốc gia trên toàn cầu, đặc biệt là những nước vốn phụ thuộc nhiều vào lương thực hay khí đốt của Nga. Các biện pháp trừng phạt khiến giá năng lượng và thực phẩm tăng chóng mặt, đồng thời ảnh hưởng đến các quốc gia và ngành công nghiệp khác nhau. Như vậy, việc quan hệ Mỹ - Nga nói chung, quan hệ kinh tế nói riêng phát triển “êm ấm” sẽ góp phần khá lớn cho sự ổn định của kinh tế thế giới, còn ngược lại, kinh tế thế giới sẽ chịu nhiều ảnh hưởng, thậm chí có khả năng rơi vào một cuộc khủng hoảng lớn. Thực tế, quan hệ kinh tế Mỹ - Nga vẫn chịu nhiều ảnh hưởng từ quan hệ chính trị - an ninh, và sẽ khó có thể phát triển như mong muốn vì nhiều yếu tố khách quan lẫn chủ quan. Do đó, mức độ ảnh hưởng của quan hệ kinh tế Mỹ - Nga đối với trật tự kinh tế thế giới sẽ nằm ở góc độ “xung đột” hơn là “hợp tác”.
4. Thay lời kết
Các chuyên gia dự báo, kinh tế thế giới bước sang thập niên thứ ba của thế kỷ XXI sẽ chịu sự chi phối mạnh mẽ của Mỹ và Trung Quốc với cấu trúc “lưỡng cực” về chính trị, và “nhất siêu đa cường” về kinh tế. Trong khi đó, nền kinh tế Nga có “tính độc lập” nhất định với khá nhiều khác biệt so với nền kinh tế thế giới. Do đó, “vai trò” của Nga đối với trật tự kinh tế thế giới nằm ở góc độ can dự thông qua các “liên minh” do nước này thiết lập. Mối quan hệ kinh tế Mỹ - Nga và Nga - Trung Quốc sẽ có tác động khá rõ đối với sự hình thành và vận hành của trật tự kinh tế thế giới.
(Toàn văn bài viết đã được đăng trên Tạp chí Thông tin Khoa học xã hội số 7/2024, trang 3-11).